In Groningen zeggen we: “hai het n bred veur de kop“, in algemeen beschaafd Nederlands: “hij heeft een bord voor zijn kop”. Iemand die met zijn ‘kop in het zand’ tegen alle ratio in vasthoudt aan zijn eigen overtuiging. Het is alsof je op de snelweg rijdt en op de radio hoort dat er een spookrijder is gesignaleerd “1 spookrijder?” roep je verontwaardigd, “ik zie er wel 100!!”.

Zelfrechtvaardiging

De neiging om eigen overtuigingen te rechtvaardigen en daarmee het gevoel van eigenwaarde in stand te houden wordt ‘zelfrechtvaardiging’ genoemd. In het geval van de spookrijder in de inleiding betreft het de overtuiging dat jij nooit zó stom kan zijn om tegen het verkeer in te rijden. Néé die 100 andere automobilisten rijden op de verkeerde weghelft! Wanneer je uiteindelijk bent omgedraaid en je stommiteit langzaam bezinkt begint zelfrechtvaardiging. Want dat rode ronde bord met die witte balk in het midden was wel heel erg slecht zichtbaar toen je de snelweg opreed. Morgen moet je hier maar eens een goed gesprek met met de gemeente over hebben want dit kan echt niet. Stelletje idioten!!

Zelfrechtvaardiging verklaart het gedrag dat je vertoont wat niet overeenkomt met hoe jij wilt dat de wereld je ziet: rationeel, intelligent, sociaal of iets in die richting op een manier waarbij je zelfbeeld overeind blijft. Je omgeving ervaart je lang niet altijd als de persoon die je graag zou willen zijn en dat geeft nou niet een heel prettig gevoel. Maar gelukkig zijn we erg goed in het rechtvaardigen van dissonant gedrag. “Zelfrechtvaardiging, het beste medicijn voor een goede nachtrust.” zou dan ook een passende slogan zijn.

Self-justification, therefore, is not only about protecting high self-esteem; it’s also about protecting low self-esteem if that is how a person sees himself.

– Elliot Aronson

Pyramid of Choice

Hoe ontstaat zelfrechtvaardiging? Je wordt immers niet geboren met de overtuiging dat klimaatcrisis ‘fakenews’ of dat je manager incompetent is. Stel je een piramide voor waar jij en een goede vriendin helemaal bovenop staan. Jullie zijn allebei op zoek naar een eerste (koop)woning, er is echter schaarste op de woningmarkt en er zijn nog maar 2 woningen beschikbaar. Je kan kiezen tussen of een duur appartement met veel wooncomfort maar met hoge maandlasten of een goedkoop appartement met minder wooncomfort met lage maandlasten. Voor velen gevoelsmatig een belangrijke keuze tussen een wooncomfort of genoeg geld overhouden om lekker 3x per jaar op vakantie te gaan. Op het moment dat je de keuze hebt gemaakt en deze niet meer is terug te draaien begint zelfrechtvaardiging te werken en langzaam dalen jullie af naar beide kanten van de piramide. Waarbij je elk de voordelen van de gemaakte keuze benadrukt en de nadelen negeert. Hoe verder je afdaalt des te meer je ervan overtuigd raakt dat jouw beslissing “de juiste” is geweest en daarmee kom je verder af te staan van je vriendin.

Dit is wat er gebeurd bij keuzes die gevoelsmatig moeilijk zijn terug te draaien. Het worden diepgewortelde overtuigingen. Op het moment dat je ze maakt begint zelfrechtvaardiging al te werken en voor je het weet sta je aan de voet van de piramide. En dan ben je zoals ze in poker zeggen: ‘pot committed‘.

Overtuigingen overtuigen

Als overtuigingen niet overeenkomen dan is de standaard reflex om iemand te overtuigen van diens ongelijk. Vaak door te komen met zoveel mogelijk tegenargumenten, het liefst vanuit verschillende invalshoeken, verteld door zo veel mogelijk verschillende mensen. Overtuigingen verdwijnen door te overtuigen is de aanname. Net als wanneer iemand je op je gezicht slaat, dan sla je ook terug en het liefst nog net even iets harder. Overtuigen werkt nog wel wanneer je collega een stropdas met daarop Donald Duck wil dragen naar een presentatie met de raad van bestuur. Maar wanneer iemand al zijn hele leven ervan overtuigd is dat het legaliseren van wapens een goed idee is. Dan kan je praten als Brugman, dat gaat echt geen invloed hebben, sterker nog je bereikt precies het tegenovergestelde.

In een onderzoek werd aan 30 aanhangers voor en 30 tegen de wapenwet gevraagd om elkaars argumenten eens rustig door te lezen. Kopje thee erbij, koekje en je zou verwachten dat het grootste deel denkt hé dit is toch complexer dan ik dacht en misschien valt er wat voor te zeggen dat… en dat ze daarmee elkaar beter gaan begrijpen, nader tot elkaar komen en samen afsluiten met een biertje. Een desillusie bleek achteraf. De lezers raakten namelijk nog meer overtuigd van hun eigen standpunten. Zeker bij diepgewortelde overtuigingen bereik je met beargumenteren juist het tegenovergestelde en gaan mensen zich nog sterker vasthouden aan wat ze diep van binnen geloven.

Vingers in je oren

Neurowetenschapper Drew Westen kwam erachter dat delen van de hersenen zichzelf uitschakelen wanneer ze worden geconfronteerd met informatie die onze eigen overtuiging ontkracht en dat diezelfde delen weer worden geactiveerd wanneer er informatie wordt gepresenteerd die hiermee overeenstemt. Laat dit even rustig op je inwerken: je eigen brein schakelt zichzelf dus uit wanneer er wordt getornd aan je overtuigingen. Het brein schakelt zichzelf uit! Het is net alsof iemand zijn vingers in zijn oren stopt om de voetbaluitslagen maar niet te hoeven horen. Het enige verschil is dat je dat tenminste nog bewust doet.

I will look at any additional evidence to confirm the opinion to which I have already come.”

– Lord Molson, twentieth- century British politician

Intelligentie

Als reden voor het rechtvaardigen van extreme overtuigingen hoor ik vaak: “Dat heeft te maken met intelligentie”. Maar ook dat is lang niet altijd waar: des te slimmer je bent, hoe meer denkkracht er naar die zelfrechtvaardiging gaat en des te sneller je afdaalt op de piramide. Psycholoog Dan Kahan concludeerde zelfs dat hoe intelligenter mensen zijn, hoe groter hun onderlinge polarisatie is. Terwijl je bij die groep juist een wat meer feitelijke en daarmee neutrale blik zou verwachten.

Geheugen

Ons geheugen speelt een dubieuze rol bij het rechtvaardigen van onze overtuigingen: Onze hersenen interpreteren op zichzelf staande feiten en maken daar vervolgens een verhaal van. Dat verhaal wordt met dank aan ons brein heel slim in lijn gebracht met onze overtuigingen. Als een specifieke herinnering niet klopt met de door ons gewenste verhaallijn dan wordt deze vergeten, aangepast of ontkracht op basis van veelal nietszeggende argumentatie.

Daarnaast vervormd ons brein de waarheid op een zichzelf versterkende manier. Mensen zijn er van overtuigd dat ze meer aan goede doelen geven dan ze daadwerkelijk doen, dat hun kinderen eerder lopen en praatten dan dat ze werkelijk deden en mijn favoriet uit een onderzoek uit 2018: 65% van de Amerikanen ziet zichzelf als slimmer dan de gemiddelde Amerkaan. Waarbij hoogopgeleide mensen zichzelf in bijna 70% van de gevallen ‘slimmer’ vonden dan hun collega’s waarmee ze dagelijks werken.

Zelfrechtvaardiging en organisaties

In kennisintensieve organisaties zorgt zelfrechtvaardiging voor nogal wat stres. Je werkt samen met je collega’s in een omgeving waarin veel zaken nog onzeker zijn en dat zorgt ervoor dat er continu keuzes moeten worden gemaakt. Keuzes waarvan de impact niet direct is te overzien. En omdat zelfrechtvaardiging en het maken van keuzes hand in hand gaan zijn er op de werkvloer nogal wat collega’s met diepgewortelde overtuigingen waaraan niet meer valt te tornen. Tel ze maar eens, hoe meer je er ontdekt des te meer je er waarschijnlijk ook zelf hebt.

Daar waar contrasterende overtuigingen elkaar afstoten voelen gedeelde overtuigingen zich tot elkaar aangetrokken. En deze aantrekkingskracht zorgt voor een zelfversterkend effect. Een vaak aangehaald voorbeeld is dat je dit terug ziet in management teams die bestaan uit hetzelfde ‘type’ manager vaak weer een representatie van de manager van de managers. Zij ontwikkelen een collectief aantal overtuigingen die tezamen een beeld van de organisatie en hun plaats daarin vormen. Een misvatting is dat dit te maken heeft met het manager zijn. Deze groep valt juist op omdat ze in de spotlight staat maar eigenlijk werkt dit principe hetzelfde voor alle zelforganiserende teams. En dat alle neuzen dezelfde kant op staan kan heel praktisch zijn wanneer je ‘meters’ wilt maken en geen zin hebt in gedoe. De (retorische) vraag is echter of je met een clubje eensgezinde collega’s goed in staat bent om complexe vraagstukken vanuit verschillende perspectieven te belichten? Of om eens kritisch naar jezelf of de rol van de groep in het geheel te kijken.

Om als organisatie te excelleren is het belangrijk om diversiteit te omarmen en het vooral niet te zien als ‘gedoe’ om het vervolgens proberen uit te bannen. Iemand die als iedereen het met elkaar eens is roept: “Ja maar…” of met een theorie komt die haaks staat op die van de groep voegen iets belangrijks toe aan elke organisatie. Die mogelijkheid moet echter wel geboden worden. Om te voorkomen dat onze overtuigingen ons uiteen drijven en alle energie wordt gestoken in het rechtvaardigen van gemaakte keuzes is het belangrijk dat er een gesprek ontstaat op het moment dat we boven aan de piramide staan en er nog een keuze valt te maken.

De standaard reflex, vooral bij complexe vraagstukken is echter om eerst zelf te begrijpen en een standpunt in te nemen. Om vervolgens je conclusies te toetsten aan enkele collega’s waarvan je weet dat ze het in hoofdlijnen toch wel met je eens zijn. En helemaal aan het einde als je eigenlijk al weet wat je wilt het voor de zekerheid nog even aan iemand voor te leggen die er vanuit een ander perspectief naar kijkt. En voor je het weet sta je te rechtvaardigen waarom je tot een bepaalde keuze bent gekomen. Een energieverslindende en tijdrovende strategie die helaas vaker wel dan niet wordt genomen. Hulde aan diegene die begint met het ontrafelen van een vraagstuk en dat samen doet met een collega met totaal verschillende overtuigingen.

No matter how painful it is to let go of self-justification, the result teaches us something deeply important about ourselves and can bring the peace of insight an self-acceptance.

– Carol Tavris

Owning up and Letting go

Soms kwetst je iemand of maak je een stomme beslissing. Dat maakt je niet meteen tot een klootzak met het IQ van een stoeptegel. Dat maakt je mens. Als iemand je hierop aanspreekt probeer dan niet te rechtvaardigen waarom, maar grijp deze gelegenheid aan om eens kritisch en onpartijdig naar jezelf te kijken. Bedankt voor de feedback, ik hoor wat je zegt en ja dat was inderdaad niet mijn beste keuze, laten we samen kijken hoe nu verder. Klaar! En daarmee sla je de zelfrechtvaardiging speech gewoon eens een keer over. Accepteer dat je niet perfect bent en zo af en toe een verkeerde beslissing maakt, leer los te laten en het allerbelangrijkste: het vooral los te zien van wie je bent.